Sinh khương – vị thuốc lạ mà quen của người Việt

Gừng còn có tên gọi khác là Sinh khương hay khương, thuộc họ Gừng Zingiberaceae. Khương là thân rễ của cây gừng, tùy vào tính chất khô hay tươi sẽ mang tên gọi khác nhau: sinh khương (thân rễ tươi) và can khương (thân rễ khô).

1. Nhận biết

Theo cuốn sách “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” của GS Đỗ Tất Lợi, cây gừng được mô tả như sau:

Cây gừng là loại cây thảo, sống lâu năm, có thể cao 0,6 đến 1m, thân rễ mẫm lên thành củ, lâu dần thành xơ. Lá mọc so le, không cuống, lá bẹ, hình mác, dài 15-20cm, rộng khoảng 2 cm, mặt bóng nhẵn, gân giữa màu trắng nhạt, vò có mùi thơm.

Trục hoa xuất phát từ gốc, dài 20cm, cụm hoa thành bông mọc sít nhau, hoa dài 5cm, rộng 2-3cm, lá bắc hình trứng, dài 2,5cm, mép lưng màu vàng, đài hoa dài chừng 1 cm, có 3 răng ngắn, 3 cành hoa dài chừng 2cm, màu vàng xanh, mép cánh hoa màu tím, nhị tím.

Bộ phận sử dụng làm thuốc: toàn cây, nhất là thân rễ.

2. Tác dụng dược lý hiện đại

Trên thực nghiệm, gừng có tác dụng kháng khuẩn, ức chế nhiều loại vi khuẩn, làm giãn mạch, tăng tỉ lệ protein toàn phần và gamma globulin trên động vật thí nghiệm, giảm co thắt cơ trơn ruột. Bên cạnh đó, gừng còn có các tác dụng sau:

• Ức chế thần kinh trung ương, giảm vận động tự nhiên, tăng thời gian gây ngủ của thuốc ngủ Barbituric
• Giảm sốt, hạ nhiệt: tiến hành thí nghiệm trên chuột được gây sốt bằng cách tiêm men bia, thấy sogaol và gingerol có trong gừng có tác dụng làm giảm sốt.
• Giảm đau và giảm ho
• Chống co thắt
• Chống nôn
• Chống loét đường tiêu hóa
• Kích thích tiết nước bọt (tác dụng của gừng tươi)
• Kích thích sự vận chuyển trong đường tiêu hóa
• Chống viêm: trong phản ứng viêm thực nghiệm trên chuột nhắt, dịch chiết gừng khô tiêm dưới da ức chế sự tăng tính thẩm thấu của các mao quản.
• Cường tim
• Ức chế tổng hợp prostaglandin PGE2
• Chống say xe, say sóng

3. Tác dụng theo đông y

Sinh khương là gừng tươi có vị cay, tính ấm, có tác dụng khu phong tán hàn, giải biểu, ôn thông kinh lạc.

4. Chủ trị

Chữa cảm mạo, nhức đầu, phong hàn, ho có đờm, bụng đầy trướng, nôn mửa. Sinh khương dùng làm thuốc kích thích tiêu hóa, sát trùng, tăng bài tiết, hành thủy, giải độc ngứa do bán hạ, cua cá, thú, chim độc.

5. Cách dùng

Cách dùng chung

Tùy theo cách sơ chế sinh khương còn có một số cách gọi khác như bào khương (vỏ gừng khô đã qua bào chế), thán khương (gừng khô thái lát dày, sao cháy đen tồn tính), tiêu khương (gừng khô thái lát dày, sao sém vàng, đang nóng, vẩy vào ít nước, đậy kín, để nguội), can khương (gừng khô), ổi khương (gừng nướng)…Mỗi loại gừng được bào chế khác nhau sẽ có công dụng khác nhau

• Thân rễ gừng tươi đem rửa sạch đem sắc lấy nước uống hoặc dập nhỏ đắp ngoài da.
• Gừng nướng có tác dụng chữa đau bụng, lạnh dạ, đi ngoài.
• Xoa bóp, đắp ngoài chữa sưng phù vết thương.
• Gừng khô, gừng sao dùng chữa đau bụng do lạnh, chân tay lạnh, bụng đầy trướng khó tiêu, thổ tả,..
• Vỏ gừng có vị cay mát, chữa phù thũng.

Sử dụng gừng trong điều trị một số bệnh thường gặp cụ thể

• Chữa trúng lạnh, thổ tả: gừng nướng khô đem tán bột, mỗi ngày ăn với cháo khoảng 12g.
• Chữa đại tiện ra máu: ngải cứu và gừng sống, lấy lượng bằng nhau đem sắc nước uống.
• Chữa ho lâu ngày và ợ: gừng sống đem giã nát lấy nước, trộn đều với mật ong, mỗi thứ một thìa, đun nóng, uống dần ít một.
• Chữa phù khi có thai: lấy gừng, hạt dành dành, đem sao lẫn với hạt cải củ, sau đó loại bỏ hạt cải củ, tán nhỏ, uống chung với rượu, mỗi lần uống khoảng 8g.
• Chữa sổ mũi: trộn lẫn nước gừng với bột bạch chỉ, bôi vào thái dương.
• Chữa nôn mửa: nước gừng sống và sữa bò pha theo tỉ lệ 1:2, đem đun nóng uống.
• Chữa đau nhức đầu, lạnh bụng, ho có đờm: dùng phối hợp gừng khô với chích cam thảo. Trong đó, gừng khô 10g, chích cam thảo 4g, nước 300ml, đem sắc đến khi còn 100ml, chia nhiều lần uống trong ngày. Nếu thấy đỡ, giảm dần liều uống đến khi khỏi hẳn.
• Chữa đau bụng, đầy bụng, đại tiện phân loãng: gừng đem nướng, rồi bóc vỏ, đem thái lát, nhai cùng với lá ổi hay búp chè.
• Chữa cảm mạo phong hàn: tía tô, kinh giới, bạc hà mỗi thứ 10g, bạch chỉ, địa liền, vỏ quýt mỗi thứ 6g, gừng tươi 3 lát, sắc đem uống mỗi ngày một thang, dùng liên tục trong 3 ngày.
• Chữa nhức đầu, ngạt mũi, sổ mũi, ho có đờm: gừng tươi, hành trắng mỗi thứ khoảng 20g, đem sắc nước uống và xông đến khi thấy đỡ.

Các dạng dùng khác: ngâm rượu gừng, trà gừng

Trà gừng

Gừng có thể dùng làm trà uống hằng ngày, giúp cải thiện sức khỏe, sức đề kháng, chữa cảm cúm, cải thiện chức năng hệ tiêu hóa, cũng như giúp cơ thể tỉnh táo hơn.

Có nhiều cách làm trà gừng khác nhau, tuy nhiên thường thấy 3 cách làm:

• Trà gừng mật ong: đun sôi nước, thả vào vài lát gừng, đun tiếp khoảng 10 phút, sau cho thêm mật ong, khuấy đề và sử dụng.
• Trà gừng đường: gừng bỏ vỏ, thái chỉ, đun sôi với nước, sau cho thêm đường, khuấy đều và sử dụng
• Trà gừng chanh và mật ong: Gừng thái lát nhỏ đun sôi với nước khoảng 10 phút, sau để nguội bớt rồi vắt thêm chanh và cho thêm mật ong, khuấy đều là có thể dùng được. Trà gừng làm theo cách này thường dùng khi bị viêm họng hay cảm lạnh.

Rượu gừng xoa bóp ngoài da

Gừng tươi đem rửa sạch, có thể để nguyên vỏ hoặc cạo bỏ vỏ, giã nát, ngâm với rượu trắng, thường ngâm với tỉ lệ 1kg gừng với khoảng 2 lít rượu trắng, ùng xoa bóp ngoài da chữa đau nhức, bầm tím do va đập, chấn thương, sưng phù. Không dùng rượu gừng bôi vào các vết thương hở.

6. Liều dùng

Ngày dùng 4-8g dạng thuốc sắc uống hoặc rượu gừng tươi mỗi ngày 2-5ml.

7. Cấm kị

Âm hư, nội nhiệt sinh ho, biểu hư làm ra mồ hôi nhiều hoặc mất máu không nên sử dụng sinh khương.

Trần Phan (sưu tầm và tổng hợp)